Mariano Rodríguez Dios, de familia de carpinteros de ribera, se casó con Joaquina Castelao Gemme, de posición social más acomodada que la suya. Al poco de casarse y de nacer su primer hijo. Alfonso Daniel,
Mariano hubo de emigrar a Argentina al no poder aportar suficiente dinero para el mantenimiento de la casa. Su mujer contaba con parientes en Rosario, concretamente Francisco y Juan Castelao Gemme, emigrados en la década de 1880 y vinculados al negocio de la carpintería en la ciudad, quienes guiaron a Mariano en sus primeros pasos en el nuevo país. Sin embargo, Mariano no fue a Rosario. sino que acabó por establecer una pulpería en la Pampa húmeda,
Una vez establecido. llamó junto a él a su mujer y a su hijo. que embarcaron en Vigo en 1896 y permanecieron en Argentina hasta mediados de 1900. En este país nacieron sus hermanas Josefina ( 1897) y Teresa ( 1899).
El joven Alfonso antes de su posterior conversión al galleguismo. era un típico hijo de indiano gallego de la época, un comportamiento para nada inusual, por lo demás, en la Galicia de la época. El mismo Castelao recordaría más tarde en su relato "O inglés»
(incluido en Retrincos, 1934) cómo el mismo. con apenas doce años de edad, se había contagiado de la movilización españolista que impregnara las actitudes de la colectividad inmigrante gallega de la Argentina con motivo de la guerra colonial de 1895-98.
O INGLES
Eu quixen asesinar a un inglés, por patriotismo.
O caso aconteceu na Pampa Central da República Arxentina e no tempo da guerra de Cuba.
Era eu daquela un melido rapaz de doce
anos, apouvigado pola morriña das paisaxes nativas, acabadas de deixar, e
pola tristura dos campos en que me vía forzado a vivir.
As lendas e contos deprendidos na lareira
paisán dos meus avós, acuciaran a miña maxinación e deran azos á miña
credulidade, de tal xeito que non somentes daba creto a tódalas
barballoadas dos nosos periódicos, senón que as súas informacións
parecíanme ruíns e cativas. Eu era, pois, un gran patriota belicoso,
porque tamén a miña patria era grande e forte, como a dun inglés, como a
dun alemán… A enxurrada patrioteira que levaba tantos e tantos
emigrados á guerra de Cuba, levara tamén o meu probe siso de neno.
Cicais o sangue mariñeiro dos meus
antergos determiñou en min aquela afervoada preferencia polo noso
podería naval. E nas paredes da tenda do meu pai foron aparecendo, a
maneira de afiches, os barcos da escoadra española, pintados da miña
man.
Para representar mellor a forteza dos
nosos navíos sempre lles poñía dúas chemineas de máis, todas botando
fume: un fume mouro, terriblemente tráxico. E logo, debaixo de cada
barco, campaban letreiros fachendosos, ditados pola fogaxe patrioteira:
«Ai do que se poña diante». «Non hai quen poida». «Para todos vós abonda
un de nós»…
O inglés Don Guillermo viaxaba sempre con
dous «gauchos » e moitos cabalos. Cada vez que baixaba das súas terras
de Río Negro durmía na nosa casa. Era home de maneiras fidalgas, e no
cinto de coiro locíalle sempre un revólver con mango de nacra: argumento
terríbel naquelas terras.
Cando Don Guillermo reparou nos meus
dibuxos escachifouse de risa, i entón correspondín a tal ofensa con
ditos alporizados que aumentaron a súa ledicia. Cómpre decirvos que eu
era madeira de héroe ou de mártir, e para servir á miña patria tanto me
daba matar como morrer; mais o inglés —humor de lima xorda— turrábame
polo xenio, volvíame tolo de carraxe, e dispois bulrábase dos meus
denostos. Quen poidera facerlle comer aquel revólver de mango de nacra!
¡Quen poidera ollalo morto, aberto en canal e pendurado!
Cantas veces pasou por alí D. Guillermo
tantas veces me fixo adoecer de carraxe; mais eu sabía que o trunfo da
escoadra hespañola daríame forzas dabondo para esmagar a fachenda daquel
inglés nifroso.
Tamén adoitaba durmir na nosa casa un
andaluz garuleiro, tan patriota coma min. O andaluz sabía sempre moito
máis do que contaban os periódicos, e as súas trapalladas eran dispois
as armas con que eu combatía ó inglés. Un día sioume que estaban
arrombando o submariño Peral; pero que o Goberno non quería que se soupese.
Eu xurei garda-lo segredo, e non puiden
cumpli-lo xuramento. O inglés tanto me fixo desquerer, bulrándose dos
nosos barcos, que nun lampo de xenio descobrín todo:
— Pois eu dígolle que xa se poden poñer
en contra de nós tódalas escoadras do mundo xuntas, porque… porque
estamos arrombando o submariño Peral.
O desastre de Santiago de Cuba derrumbou
as miñas ilusións, e non sería doado descrebir agora o infinito
desespero en que me vin sulagado. Por aqueles días pasou o inglés, e
doído cicais da miña tristura xa non se bulrou dos meus barcos; pero
fireume con estas verbas sarcásticas:
— Agora tendes a escoadra submariña máis grande do mundo…
Endexamais dixera Don Guillermo
semellante cousa, pois no mesmo intre decidín asesinalo. A onda roxa non
deixaba acouga-la miña maxinación, e por adiantado gorentei as regalías
do crime. Nada podía arredarme de luxa-las mans: era en ben da miña
patria, asoballada pola desgracia.
Ouh, o plan criminal era do demo! No fío
das dúas da noite entraría de esguello no apousento do meu nemigo.
Andando a modiño, no bico dos pés, chegaría cabo do leito e de súpeto,
¡zas!, espetaríalle un coitelo na gorxa. Eu vía saí-lo sangue do inglés,
a cachón; eu ollei como esperneaba para morrer, e nin o máis lene
remorso abalou a miña concencia.
Aquela noite deiteime cos ollos ben
abertos, apreixando na man o coitelo de mata-los carneiros. O reló do
comercio tardou tanto en da-las dúas que fun vencido polo sono…
Cando despertei batía o sol no lombo da Pampa. O inglés salvárase de milagre.
Ese mal recuerdo en sus alusiones literarias a la soledad de la Pampa. a la "moura fartura" de la etapa migratoria (“Retrincos”), y al sufrimiento del niño Castelao y de su madre en la solitaria e inhóspita pulpería de su padre.
"Tiña eu once anos cando meu pai, que estaba na Arxentina, nos chamou cabo de sí, e alá fomos embarcados, a miña nai e máis eu, nun paquebote alemán. E axiña de arribar a Bos Aires pillamos un tren que corría moito e logo outro tren que corría pouco e dispois un coche de cabalos que nos levou a tombos polo deserto da Pampa. Naquela soedade plantara meu pai unha casa para facerse rico, cavilando sempre nos oidos nativos, i era forza pechalos ollos ao ciricio traballo en espera do retorno feliz.
E igualmente se aprecia en su descripción tanto del ambiente más bien sórdido de la pulpería”.
"A nosa casa era o Centro comercial de dez légoas a redonda. Alí vendiamos de todo e alí mercabamos canto producía o país: lan, coiros e prumas. O mostrador do comercio estaba defendido con reixas de ferro, porque na nosa casa -portelo obrigado de moitos vieiros- paraban a de cotío "gauchos" bravos, afeitos a tomarse de bebida para aldraxarnos co coitelo na man.
Eu doíame de durmir enriba do mostrador en compañía do outro dependente. Miña nai, a probe, choraba de verse entre xente sen relixión. E os dous, feridos de saudade, botabamos de menos a pobreza limpa dos meus abós que xa se tornara azul diante da moura fartura do presente.
Y, casi seguramente, también en el dolor que le produciría sentirse castigado por su padre por no mostrar aptitudes para el comercio. No es la única vez que la influencia paterna chocaría con su voluntad. Regresado a España, se gradúa en medicina, profesión que tempranamente decide abandonar. Castelao rubrica la decisión con la ironía propia de quien es capaz de caricaturizarse y satirizarse a sí mismo:"Fíxenme médico por amor a meu pai; non exerzo a profesión por amor á humanidade”.
